શબ્દભેદ – અર્થભેદ

શબ્દભેદ – અર્થભેદ
“।” કાનો અર્થાત્ “અ” ઉમેરાતા શબ્દોનો અર્થભેદ...

અંબર – આકાશ                           અંબાર – ઢગલો
અસમાન – અણસરખું                  આસમાન – આકાશ
આકર – પ્રમાણભૂત                      આકાર –આકૃતિ
ઉદર – પેટ                                   ઉદાર – દરિયાવ દિલનો
પ્રકાર – જાત                                 પ્રાકાર – કોટ, કિલ્લો
પ્રસાદ – કૃપા                                પ્રાસાદ – મહેલ
હરમ – રાણીવાસ                         હરામ – અયોગ્ય રીતે મેળવેલું

મૂર્ધા / મહાપ્રાણ “ર” નો જિહ્વામૂલ / મહાપ્રાણ  “ળ” થતાં શબ્દના અર્થમાં થતા ફેરફારો...
આરસ – સંગેમરમરનો પથ્થર          
આળસ – એદીપણું
ઊછરવું –મોટા થવું                          ઊછળવું – કૂદવું 
કઠોળ – દયાહીન                              કઠોળ – દાળ અનાજ (દ્વિદળ)
ખરું – સાચું                                     ખળું – અનાજ મસળવાની જગ્યા
ગોર – પુરોહિત                               ગોળ – એક ગળ્યો ખાદ્ય પદાર્થ
દાર – પત્નીવાળું                             દાળ – કઠોળનું ફાડિયું
નર –પુરુષ                                      નળ –  પાણીનો નળ
ભરવું – સંઘરવું                               ભળવું – ભેગું મળી જવું
મરવું – મરણ પામવું                       મળવું – ભેગા થવું
યાર – મિત્ર,દોસ્ત                           યાળ – સિંહની ગરદનના વાળ
વાર – ત્રણ ફૂટ ,દિવસ                    વાળ – કેશ
વારવું – અટકાવવું                          વાળવું – કચરો વાળવો
વારુ – ઠીક ,સારું                           વાળુ – રાત્રિભોજન
સંભાર – શાક કે અથાણાનો મસાલો      સંભાળ – કાળજી
સંભારવું – યાદ કરવું                     સંભાળવું – જાળવવું
સફર – મુસાફર                             સફળ – સાર્થક
હર – દરેક ,પ્રત્યેક                          હળ – જમીન ખેડવાનું ઓજાર

તાલવ્ય/અલ્પપ્રાણ “શ” નો દંત્ય/અલ્પપ્રાણ  “સ” થતાં શબ્દના અર્થમાં થતા ફેરફારો..
અંશ – ભાગ                              અંસ – ખભો
કેશ – વાળ                               કેસ – મુકદ્દમો
કોશ – ભંડાળ                           કોસ – ગાઉ, દોઢ માઇલ
નશો – કેફા                              નસો – ઘણી રગો
મેશ – કાજળ                            મેષ  – ઘેટો, એક રાશી
લેશ – જરાક                             લેસ – (જરીની) કિનાર
વીશી – ભોજનાલય                  વીસી – વીસનો સમૂહ
શંકર –ભગવાન શિવ                સંકર – મિશ્રણ કરેલું
શત – સો                                 સત – સાચાપણું
શમાવવું – શાંત કરવું                સમાવવું – સમાવેશ કરવો
શરત – હોડ                             સરત – ધ્યાન
શાન – ભભકો                         સાન – ઈશારો ,સમજ
શાપ – બદદુઆ                      સાપ – સર્પ
શાલ – ઓઢવાનું ગરમ વસ્ત્ર     સાલ – વર્ષ
શાળા – સ્કૂલ                          સાળા – પત્નીના ભાઈ
હશે – હોવાનું રૂપ                  હસે – દાંત કાઢે

કંઠ્ય/ મહાપ્રાણ “ગ” નો  કંઠ્ય / અલ્પપ્રાણ “ઘ” થતાં શબ્દના અર્થમાં થતા ફેરફારો...
ગણ – જૂથ                              ઘણ – મોટો હથોડો
ગણું – વધારે(બમણું)                ઘણું – ખૂબ
ગામ – ગામડું                          ઘામ – બફારો
ગેર – એક પૂર્વ પ્રત્યય                ઘેર – ઘરમાં
ગેરુ – લાલ મટોડી                    ઘેરું –કીડાએ કોરવાથી ગરેલો લાકડાનો લોટ
ગોળી –ટીકડી                          ઘોળી – ઘૂંટીને 

અનુસ્વાર વડે  / અનુસ્વાર વિના શબ્દના અર્થમાં થતા ફેરફારો
આંગલું – ઝભલું                        આગલું – આગળનું
અહીં – આ સ્થળે                      અહિ – સાપ            
આખું – ભાંગ્યા વગરનું              આખુ – ઉંદર
ઉંદર- એક પ્રાણી                      ઉદર – પેટ
એકાંકી – એક એક વાળું          
એકાકી – એકલું               
કાંઠા –કિનારાનો વિસ્તાર        
કાઠા – લાલાશ પડતા એક જાતના ઘઉં
કાંપ- માટીનો જથ્થો                કાપ – ધ્રુજારી,
કુંચી – ચાવી                            કૂચી – મહોલ્લો
કુશંકા – ખોટી શંકા                 કુશકા – ડાંગરનાં છોડાં
ખાંડી – વીસ મણનું માપ       
ખાડી –ખાઈ
ખાંડું – ખડ્ગ                          ખાડું – ઢોરનો સમૂહ
ખાંધ – ખભો, પશુની ગરદન    
ખાધ – ખોટ
ચિંતા –ફિકર,વિચાર                ચિતા – મડદું બાળવા ગોઠવેલી લાકડાની ચોકી
ચૂંક – નાની ખીલી                  ચૂક – ચૂકવું તે
દારું –દેવદારનું ઝાડ              દારુ – મંદિરા, બંદુકમાં વપરાતું મિશ્ર
નિશ્ચિંત – ચિંતા વગરનું          નિશ્ચિત – નક્કી કરવું
પરું – ઉપનગર                      પરુ – પાચ
પહેલાં – અગાઉ,પૂર્વ               પહેલા – પ્રથમ
પેઢું – અવાળુ                          પેઢુ – પેટ નીચેનો
બાંડુ – પૂંછડા વગરનું               બાડું – કાણું
ભાંગ – એક નશીલી વનસ્પતિ    
ભાગ –અંશ
ભાલું – એક હથિયાર                ભાલુ – રીંછ
મંદાર – સ્વર્ગના પાંચ વૃક્ષોમાંનું એક વૃક્ષ      મદાર – આધાર ,ભરોસો               
માંજી – કાશ્મીરનો હોળીવાળો   માજી – અગાઉ થઈ ગયેલું
માંદા – દરદી                            માદા – સ્ત્રી (સ્ત્રીલિંગ)
સંમાન – સન્માન                      સમાન – સરખું
સાંજ – સંધ્યાકાળ                      સાજ – ઉપયોગી સરસામાન
સારું – શુભ,આખું                     સારુ – જે માટે,કાજે

ઇ (હ્રસ્વ)નો ઈ (દીર્ઘ) થતાં શબ્દના અર્થમાં થતા ફેરફારો...
અલિ – ભમરો, બી                      અલી – સ્ત્રી સંબોધન     
અવધિ – નિશ્ચિત સમય             અવધી – અવધની ( અયોધ્યાની)
અહિ – સાપ                             અહીં – આ સ્થળે                        
ખચિત – જડેલું                          ખચીત – જરૂર,અવશ્ય
ચિર – લાંબું                              ચીર – રેશ્મી વસ્ત્ર
જિત – જીતનારું                      જીત – વિજય ,ફતેહ
જિન- કપાસ લોઢવાનું કારખાનું   જીન – ઘોડાનું પલાણ
તામિલ – એક દ્ર્વિડ ભાષા        તામીલ – હુકમનોઅમલ
દિન – દિવસ                           દીન- ગરીબ
દિશ –દિશા                           દીશ- સૂર્ય
દ્વિપ – હાથી                          દ્વીપ – બેટ
નિંદવું – નિંદા કરવી               નીંદવું – નકામું ઘાસ ખોદી કાઢવું
પતિ – સ્વામી                        પતી – ક્રિયા પુરી થઈ
પલિત – પળિયાંવાળું              પલીત –ભૂતપ્રેત
પાણિ – હાથી                        પાણી – પેય,જળ
પિતા- બાપા                           પીતા –પાતળા કકડા
પિન – ટાંકણી                        પીન – પુષ્ટ
મતિ – બુદ્ધિ                           મતી – મતવાળું
મરીચિ –કિરણ                        મરીચી – સૂર્ય
મિલ – કારખાનું                      મીલ – પ્રતિપક્ષ, વિરોધી
મિલન- મુલાકાત                     મીલન – બંધ કરવું તે,બીડવું તે
રતિ – પ્રેમ                               રતી – ચણોઠી,એક માપ
રાશિ – ઢગલો,ગ્રહ                   રાશી – ખરાબ
વસ્તિ – મુત્રાશય                      વસ્તી – લોકસંખ્યા
વારિ –પાણી                            વારી – વારો,ક્રમ
વિણ- વિના                             વીણ – પ્રસવવેદના
વિદુર –મહાભારતનું પાત્ર         
વિદૂર – ઘણે દૂર
ષષ્ઠિ –  સાઠ                             ષષ્ઠી – છઠ્ઠી
સિત  – શ્વેત,સફેદ                    સીત – કોશ 
સુદિન- શુભ દિવસ                   સુદીન – ખૂબ નમ્ર
સુરતિ – આનંદ,સુખ                 સૂરતી – સૂરતનું
હરિ – પ્રભુ, વિષ્ણુ                     હરી – કૂવાના પાણીથી પકવેલું

ઉ (હ્રસ્વ) કે ઊ (દીર્ઘ) થતાં શબ્દના અર્થમાં થતા ફેરફારો...
અંગુર – નવી ત્વચા                      અંગૂર –દ્રાક્ષ
આહુત- હોમેલું                            આહૂત – બોલાવેલું
ઉરુ – વિશાળ                             ઊરુ – જાંગ
કુચ- સ્ત્રીની છાતી                         કૂચ – લશ્કરી ઢબે ચાલવું તે
કુજન –ખરબ માણસ                   કૂજન – મધુર ગાવું તે
કુલ – એકંદર                               કૂલ – કિનારો
ગુણ – જાતિ,સ્વભાવ                   ગૂણ – કોથળો, ચાર મણ
જુઓ – દેખો                              જૂઓ – ‘જૂ’નું બહુવચન
પુર- શહેર                                   પૂર – નદીમાં આવતી રેલ
પુરી – નગરી                               પૂરી – એક તળેલી વાનગી
મુરત – મુહૂર્ત, શુભસમય             મૂરત- મૂર્તિ
રફુ – નાઠેલું , પલાયન                 રફૂ – કપડાને સાધવું તે
વધુ – વધારે                                વધૂ – પત્ની ,વહુ
સુણવું – સાંભળવું                      સૂણવું – સોજો આવવો
સુત – પુત્ર                                  સૂત – સારથિ
સુતર – સહેલું                            સૂતર – રૂ કાંતીને કાઢેલો તાર
સુર – દેવ                                  સૂર – અવાજ
સુરત-  એક શહેર                      સૂરત – ચહેરો,વદન
સુરતિ – આનંદ,સુખ                 સૂરતી – સૂરતનું
સુવા – એક વનસ્પતિ                સૂવા –  ઊંઘવા
‘જ’ તાલુ/ મહાપ્રાણ માંથી ‘ઝ’ તાલુ/અલ્પપ્રાણ બદલાતા  શબ્દના અર્થમાં થતા ફેરફારો
જડી – ઔષધિનું મૂળ                 ઝડી – જોસભેર વરસવું તે
જમવું – ભોજન કરવું                  ઝમવું – પ્રવાહીનું ઝરવું
જરા – વૃદ્ધાવસ્થા ,ઘડપણ         ઝરા – પાણીનો સ્ત્રોત
જાળ – પંખીને પકટવા માટેની ગુંથેલી દોરી      ઝાળ –  જવાળા(આંચ)
જેર – વશમાં                             ઝેર- વિષ
જોડ – જોડી                             ઝોડ – વળગણ
સૂજ – સોજો                             સૂઝ – સમજ

‘ટ’–મૂર્ધા/અલ્પપ્રાણ નો ‘ડ’– મૂર્ધા / મહાપ્રાણ  અને ‘ઠ’–મૂર્ધા/અલ્પપ્રાણ નો ‘ઢ’– મૂર્ધા/ મહાપ્રાણ બદલાતા  શબ્દના અર્થમાં થતા ફેરફારો...
કટક – લશ્કર                            કડક – અક્ક્ડ
કૂટ – કઠણ ,અઘરું                   કૂડ – કપટ,ઠગાઈ
ખાટ – ખાટલો,હિંચકો              ખાડ – ખાડો ખાઈ
ખોટ – નુકસાન                       ખોડ – શારીરિક વિકલાતા
ઠગ – ઠગનાર                          ઢગ – ઢગલો
પીઠ – બરડો                            પીઢ – મોટી ઉંમરનું
મઠ –એક કઠોર                        મઢ – બાવાને રહેવાનું સ્થાન
વેઠ –વૈતરું                               વેઢ –આંગળીનો કાપા

‘ઓ’- સંવૃત / ‘ઑ’– વિવૃત  ઉચ્ચારણ વાળા શબ્દનો અર્થભેદ
કોઠી – માટીનો નળો                કૉઠી – કોઠાંનું ઝાડ
ખોડો – હલન્ત                         ખૉડો – માથામાં જામતો મેલ
ખોળ – શોધવું                         ખૉળ – તેલીબિયાંનો કૂચો
ગોળ- એક ગાણિતિક આકૃતિ   ગૉળ – એક ગળ્યું ખાદ્ય
ચોરી – ચોરીનો ધંધો               ચૉરી – લગ્નમંડપ
ચોળી – કબજો                       ચૉળી – એક કઠોળની સીંગ

અન્ય.....
અપેક્ષા – ઇચ્છા ,આશા               ઉપેક્ષા – તિરસ્કાર
અસ્ત્ર – દૂર ફેંકવાનું હથિયાર        શસ્ત્ર – હાથમાં રાખી લડવાનું હથિયાર
આંગળું – આંગળી                     આંગણું – ઘરની આગળનો ભાગ
ઈનામ –બક્ષિસ                         ઈમાન – પ્રામાણિકતા
કુશ – એક જાતનું ઘાસ               કૃશ – દુબળું
ઢાલ – રક્ષક વસ્તુ                       ઢાળ – ઢોળાવ    
તુરંગ- જેલ                                 તરંગ- મોજું ,લહેર
તોટો – નુકસાન                         ટોટો – મોટી ટોટી
દોશી – કાપડ વેચનાર                ડોશી – ઘરડી સ્ત્રી
પુષ્ટ – જાડું                                 પુષ્ઠ – પુસ્તકનું પાનું
પ્રણામ – નમસ્કાર                     પ્રમાણ – મહેલ
પ્રસાદ – કૃપા                             પ્રાસાદ – મહેલ
ભવન – મકાન                           ભુવન – જગત ,લોક
વ્યજન – પંખો                           વ્યંજન – વ્યાકરણની એક સંજ્ઞા
સ્વજન – પોતાના માણસો        
શ્વજન – કૂતરો 

સંકલન :
ભીખાભાઇ બી પટેલ